टपटप पडती अंगावरती ‘तिरफळणी’ची फुले... वाह!
तिरफळ वृक्षाची अत्यंत सुंदर नाजूक फुलं सहसा कुणाच्या नजरेस पडत नाहीत कारण हे वृक्ष जुलै च्या तिसऱ्या आठवड्यात मोहरतात. जणु श्रावण मास सुरु झाल्याची वर्दीच देतात. मोहोरतात म्हणण्यापेक्षा ‘बहरतात’ म्हणणे अधिक योग्य. पिवळसर पोपटी रंगाची ही फुले फांद्यांच्या टोकांना गुच्छाने लगडतात. सकाळी ८ ते दुपारी १ पर्यंत झाडाखालुन चालत गेल्यास वरती फुलांवर घोंगावणाऱ्या मधमाशांचा प्रचंड आवाज मन विचलित करतो. चटकन भीती वाटावी की आपण जणु मधमाशांचा पोळ्याजवळच आलोय की काय. पण त्या व्यग्र असतात; मधुसेवनानंद, स्वच्छंद, धुंद... अगदी संध्याकाळी ५ – ६ वाजले तरीही! असाच आवाज पावसाळ्यात बिवळ्याच्या झाडाखालून गेल्यावर येतो. तसाच आवाज चैत्रात नागचाफ्यावर आणि अगदी तसाच सुरंगीवर. फुलपाखरे देखील या फुलांवर मकरंदासाठी इकडून तिकडे धावत असतात. खाली पडलेल्या फुलांवर अन्य विविध माशा घोंगावत असतात. पावसाळ्यात फुलणाऱ्या वृक्ष प्रजाती तशा दुर्मिळच असल्याने तिरफळ सारखे वृक्ष या ‘मकरंद- आणि पराग- प्रेमींसाठी’ मेजवानीच ठरतात. या फुलांचा सुवास सुरंगी अथवा नागचाफ्या प्रमाणे नसतो. खूप सारी फुले एकत्र ओंजळीत भरून वास घेतल्यास एक प्रकारचा मंद - उग्र सुगंध जाणवतो.
तिरफळ वृक्षात नर-मादी झाडे वेगवेगळी असतात. मादी वृक्षांना फळे लागतात. मात्र फलधारणा होण्यासाठी नर देखील आवश्यक आहेत. त्यामुळे बागेत केवळ मादी वृक्ष असतील तर फलधारणा होत नाही. आणि त्यांचे परागीकरण करण्यासाठी या मधमाशा आणि हे नानाविध कीटक देखील तितकेच महत्वाचे आहेत. त्यांच्यासाठीच तर झाडे मकरंद तयार करतात.
तिरफळ वृक्ष दक्षिण कोकण आणि खाली केरळ पर्यंत सह्याद्री पट्ट्यात आणि वरती हिमालयाच्या पायथ्यापासून अगदी आसामपर्यंत आढळतात. 60 ते 70 फूट उंच होणारा हा वृक्ष पानझडी प्रकारातील असला तरी याला भरपूर पाऊस आणि उच्च आर्द्रता आवश्यक आहे. कारण या वृक्षाचा फुलोराच मुळ पावसावर अवलंबून आहे. तिरफळ एक वर्ष आड भरपूर लागतात. श्रावण महिन्यापासून साधारण पाच महिन्यांनी म्हणजे मार्गशीर्ष महिन्याच्या आसपास फळे काढणी योग्य होतात. फळांवरील आवरण गडद हिरव्या-जांभळट रंगाचे असते. आत एक गोल लहान काळी बी असते. हे आवरण कोकणात मसाल्याच्या पदार्थात सर्रास वापरतात. कोकणात माशाची कढी तिरफळाशिवाय अपूर्णच असते! माशाच्या ‘तीखल्यात’ तिरफळ नसेल तर पक्का मालवणी माणूस जेवताना बोलूनही दाखवेल “तीरफळां नाय-शी दिसतंहत घरात..?”
तिरफळ वृक्षावरून फळे काढणे मात्र वाटते तेवढे सोपे नाही. खोड व फांद्यांवरील तीक्ष्ण काट्यांमुळे झाडावर चढणे कठीण असते. पण एकदा का हे काटे कोयत्याने तासले की ते पुन्हा येत नाहीत. त्यामुळे सुरुवातीस हा श्रीगणेशा करावाच लागतो. नपेक्षा उंच बांबू घेऊन पिकलेल्या फळांचे घोस बेचक्यात अडकवून कट-कट मोडता येतात. झाडावरून काढून बी आणि अन्य काडी-कचरा वेगळे केल्यावर किमान २-३ वेळा उन्हात घातल्यावर हे टरफल विक्रीयोग्य होते. व्यवस्थित सुकवून निवडल्यावर किमान ₹१२० ते ₹२०० प्रती किलो एवढा भाव मिळतो. झाडावरून काढणे शक्य नसल्यास आणि पडलेली फळे गोळा करून एकदा कोमट पाण्यातून काढून व्यवस्थित सुकवून आसडून विक्री केल्यास ₹८० ते ₹१२० किमान भाव मिळतोच. माझ्या निरीक्षणाप्रमाणे एक झाड ५ ते १५ किलो पर्यंत सुकी तिरफळे देते. त्यामुळे झाडाचे वय पाहता एका वृक्षापासून किमान ₹५०० ते कमाल ₹२५०० मिळतातच. याच्या बियांचे देखील वेगळे मार्केट आहे. या बियांपासून तेल काढले जाते. या बियांमधील तेलाबाबत आणि त्याच्या खरेदी बाबत कोकणात जागृती होणे फार आवश्यक आहे कारण केवळ माहिती नसल्याने तिरफळे आसडल्यावर या बिया टाकून दिल्या जातात ज्याचे आणखीन वेगळे चार पैसे शेतकऱ्यास मिळू शकले असते. याचे लाकूड देखील अत्यंत टिकाऊ, कडक. पिवळसर रंगाचे. पूर्वी बैलगाडीच्या धुऱ्यासाठी वापरंत. लाकूड व्यवस्थित सुकलेले असल्यास आत खिळा जाणे कठीण. जुन्या दारांच्या - खिडक्यांच्या चौकटी, एवढेच नव्हे तर एखादा जुना बाक किंवा पलंग देखील याच्या लाकडाचा बनवला जाई.
तिरफळास ना कुणी खत घातलेय, ना कुणी कधी पाणी दिलेय. या वर ना कीड न कोणता रोग. ना याला वन्यप्राण्यांचा त्रास. सध्या उत्पन्न देत असलेल्या झाडांपैकी मला वाटत नाही याचे रोप कुणी मुद्दाम लावले असेल. जी काही आहेत ती सगळी नैसर्गिक रुजून आलेली झाडे आहेत. तरीही आम्ही या वृक्षाकडे सपशेल दुर्लक्ष करून ठरलेल्या पिकांच्या बाहेर बघत नाहीहोत. याचे कारण एकच. ‘जवळची व्ह्काल कोरडी’. आम्हाला आमच्या मूळ वृक्षांचे योग्य आर्थिक गणित घालता आलेच नाही. ज्यांनी सांगणे अपेक्षित होते, मार्गदर्शन करणे अपेक्षित होते, म्हणजे आम्ही, त्यांनी अजूनही या वर चर्चा देखील सुरु केलेली नाही. कोकणातील कुळागरात पूर्वी हमखास दिसणारी ही झाडे आता दुर्मिळ झालीत. आणखीन १० वर्षांनी तिरफळाची झाडे शोधावी लागतील याची चिंता वाटते. तळकोकणातील बहुस्तरीय पिक पद्धतीतील एक महत्वाचे स्थानिक झाड एवढे सहज विसरून चालणारे नाही.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा